Place i skwery miejskie jako przestrzenie publiczne spełniają 3 podstawowe funkcje: komunikacyjną, reprezentacyjną i wypoczynkową. Rozłożenie akcentów pomiędzy nimi zależy od zakładanego charakteru miejsca. Place mogą mieć charakter monumentalny bądź kameralny. Siłą rzeczy przy projektowaniu placów monumentalnych kładzie się nacisk na funkcję reprezentacyjną. Pod względem komunikacyjnym, z powodu dużych rozmiarów, są to często ulice i place przeznaczone dla ruchu samochodów. Place kameralne natomiast cechują się akcentem położonym na funkcję wypoczynkową, nie oznacza to jednak, że nie pełnią funkcji komunikacyjnych i reprezentacyjnych. Dobrze zaprojektowany plac miejski służy jako miejsce spotkań mieszkańców miasta, pełni rolę „salonu miejskiego”, miejsca do którego chętnie się przychodzi i w którym każdy dobrze się czuje.
W kwestii komunikacji, kameralny charakter placu wymaga ograniczenia uciążliwości związanej z ruchem samochodowym, dlatego kameralne place miejskie często stanowią strefy ruchu pieszego. Dobrze funkcjonują także wraz z innymi rodzajami zrównoważonego transportu – ruchem rowerowym i komunikacją zbiorową. Jak wspomniano, plac kameralny może również pełnić funkcję reprezentacyjną. W przypadku placów i skwerów kameralnych zależy ona od formy placu, przyjętej stylistyki, a zwłaszcza jakości zastosowanych materiałów. W naszym artykule skupiamy się na omówieniu projektowania placów kameralnych, ze względu na ich duże walory funkcjonalne wpływające na atrakcyjności przestrzeni miejskiej. Drugą przyczyną potrzeby popularyzacji kameralnych placów są występujące w polskich miastach wieloletnie zaniedbania na tym polu. W okresie komunistycznym wybudowano wiele placów miejskich o charakterze monumentalnym, niejednokrotnie odbiegających od rzeczywistych potrzeb użytkowników, podczas gdy niewielkie, dobrze zaprojektowane place i skwery „w ludzkiej skali” odpowiadają rzeczywistym potrzebom mieszkańców i turystów. OLYMPUSDIGITALCAMERA
Pod względem typologicznym place i skwery można zaliczyć do kategorii wnętrz urbanistycznych, których wspólną cechą jest umiejscowienie w tkance miejskiej. Innymi wnętrzami urbanistycznymi, zbliżonymi charakterem do kameralnych placów i skwerów, są bulwary spacerowe, promenady i pasaże handlowe. W tym wypadku wspólnym wyróżnikiem jest nastawienie na ruch pieszy. Omawiane zasady projektowania placów i skwerów są zbliżone także dla innych wymienionych typów wnętrz. Co odróżnia natomiast wnętrza o charakterze liniowym od placów i skwerów, to większy nacisk na funkcję komunikacyjną. Czym zatem różnią się same place od skwerów? Cechą odróżniającą te 2 rodzaje wnętrz urbanistycznych jest ich charakter. Plac wyróżnia się charakterem urbanistycznym (architektonicznym), podczas gdy skwer posiada charakter zielony, związany z dominującym elementem roślinności. Różny charakter obu rodzajów omawianych wnętrz urbanistycznych określa nieco odmienny nacisk na funkcje, którym mają służyć. W przypadku skwerów nacisk kładzie się na funkcję wypoczynkową, natomiast w przypadku placów miejskich na komunikację. Należy jednak pamiętać, że kameralny charakter obu rodzajów wnętrz predestynuje je do pełnienia funkcji wypoczynkowej, dlatego niezwykle istotne jest zaprojektowanie na nich wygodnych miejsc do siedzenia. Aspekt komunikacyjny placów i skwerów wymaga bliższego omówienia, gdyż projektanci często zapominają, że podstawową funkcją przestrzeni publicznej w mieście jest zapewnienie sprawnej komunikacji. W przypadku kameralnych placów, tak jak już wspomnieliśmy wyżej, powinna być to głównie nieuciążliwa komunikacja piesza i rowerowa. Także i te rodzaje transportu miejskiego muszą być tak przemyślane, żeby przemieszczanie się przez plac lub skwer było proste i szybkie. Rozmieszczenie chodników należy dopasować do kierunków przemieszczania się ludzi, pamiętając o jak najprostszym połączeniu głównych generatorów ruchu, czyli wlotów ulic, wejść do budynków itp. Typowym błędem projektowym jest przedkładanie wizji estetycznej skweru nad jego funkcjonalność. Skutkuje to wydeptywaniem dzikich ścieżek przez trawniki, co w konsekwencji i tak zaburza pierwotną wizję projektanta. Na zapewnienie wygodnych ciągów pieszych, o dużych promieniach zakrzywienia łuków, należy zwrócić uwagę zwłaszcza w śródmieściach. Projektowanie, w myśl tzw. “ekologii”, zbyt dużych trawników, które trzeba omijać, odnosi często skutek odwrotny do zamierzonego, gdyż zniechęca ludzi do poruszania się pieszo po mieście. Paradoksalnie więc, za najbardziej ekologiczne trzeba niekiedy uznać całkowicie wybrukowane place miejskie, po których wygodnie i sprawnie się chodzi, przez co umożliwiają ekologiczną komunikację miejską.
Bardzo istotnym, a niestety niedocenianym w naszym kraju aspektem transportowym jest zapewnienie dobrej infrastruktury rowerowej. Wyznaczenie przebiegu dróg rowerowych oraz dobór materiałów nie powinny być podporządkowane wizji estetycznej, lecz zapewniać szybkie i wygodne poruszanie się rowerem. Częstym błędem w tej dziedzinie jest popularne obecnie łączenie ruchu pieszego i rowerowego w tzw. ciągi pieszo-rowerowe. Jest to rozwiązanie niebezpieczne i niefunkcjonalne, gdyż piesi często korzystają z drogi rowerowej jako wygodnego chodnika. Przy konieczności takiego rozwiązania trzeba zwrócić uwagę na zastosowanie zróżnicowania poziomów i kolorów nawierzchni. Najlepszym jednakże rozwiązaniem jest separacja poszczególnych rodzajów ruchu lub zastosowanie pasów rowerowych na jezdniach. Nie można też zapomnieć o zapewnieniu miejsc parkingowych dla rowerów, co bardzo wzbogaca plac pod względem atrakcyjności dla rowerzystów. Dla sprawnej obsługi komunikacyjnej kameralnych placów miejskich ważne jest dobre skomunikowanie transportem zbiorowym, będącym mniej uciążliwą alternatywą transportu samochodowego. Tramwaje lub autobusy wjeżdżające z niewielką prędkością na rynki i ulice piesze są powszechnym widokiem w miastach Europy zachodniej.
Projektowanie kompozycji założenia urbanistycznego
Dobre zakomponowanie przestrzeni założenia urbanistycznego jest bardzo ważne z punktu widzenia jego atrakcyjności. Po określeniu funkcji placu przechodzimy więc do projektu jego formy. W tym celu sięgnijmy do kilku podstawowych pojęć teorii kompozycji urbanistycznej. Każde wnętrze urbanistyczne składa się z następujących głównych elementów: ścian, podłogi i sufitu. Są to tzw. elementy budujące wnętrze. Przy braku któregokolwiek z tych elementów nie możemy mówić o wnętrzu urbanistycznym.
Najważniejszymi elementami z punktu widzenia kompozycji placów miejskich są ściany i podłoga. Sufitem najczęściej jest sklepienie niebieskie, ewentualnie korony drzew, dlatego rozważania na jego temat możemy pominąć. Elementem często zaniedbywanym w praktyce projektowej są ściany wnętrza urbanistycznego. Należy pamiętać, że aby zaprojektować ładny plac, nie wystarczy wymiana nawierzchni i postawienie elementów małej architektury. Równie ważnym aspektem jest obramienie placu bądź skweru, czyli zapewnienie wnętrzu tzw. ścian. Ściany te najczęściej tworzy zabudowa okalająca plac, jednak funkcję tę może również pełnić odpowiednio wysoka roślinność. Brak ścian wnętrza powoduje jego nieczytelność, która jest niepożądana zarówno ze względów estetycznych, jak i funkcjonalnych. Najbardziej harmonijne place miejskie charakteryzują się zabudową obrzeżną, która najlepiej definiuje wnętrze urbanistyczne. Dobrze, jeśli okalająca zabudowa ma podobną wysokość, ewentualnie ze świadomie dobranymi elementami dominującymi. Urbaniści miejscy powinni więc pamiętać o uwzględnianiu w planach miejscowych uzupełniania luk zabudowy, rozbijających spójność kompozycyjną placów.
Zdarza się także często, że planiści miejscy projektują skwery w miejscach, w których dla uzyskania spójnej kompozycji zespołów urbanistycznych powinna znaleźć się zabudowa, np. w miejscach brakujących kamienic w zabudowie XIX-wiecznej. Należy podkreślić, że tego typu wciskanie zieleni do miasta za wszelką cenę nie ma nic wspólnego ze zrównoważonym rozwojem przestrzennym. Projektując zbyt dużo terenów zielonych w śródmieściach, zabieramy cenne tereny pod zabudowę, przez co powodujemy rozrastanie się miasta i zmuszamy mieszkańców do bardziej kosztownych, dalszych przemieszczeń.
Bardzo istotnym aspektem dobrej kompozycji wnętrza urbanistycznego są właściwe proporcje placu, czyli dobranie odpowiedniej wysokości ścian do wielkości placu.
Różne wnętrza urbanistyczne charakteryzują się odmienną optymalną wartością kąta środkowego. Przyjmuje się, że idealne place miejskie o charakterze kameralnym posiadają kąt środkowy 30°. Takie właśnie proporcje posiadają uznawane za klasyczne i najbardziej podziwiane włoskie place renesansowe i barokowe (np. Plac Św. Marka w Wenecji). Typowym problemem urbanistyki polskich miast, zwłaszcza leżących na wschodzie kraju, jest niewielka skala zabudowy, zbyt niska wobec dużych rozmiarów placów rynkowych.
W takich przypadkach warto zwrócić uwagę na ujęcie w planach urbanistycznych potrzeby wymiany zabudowy na odpowiadającą skalą przyległym placom oraz wielkości i aspiracjom miasta. Bez budowy odpowiednich ścian wnętrza, wymiana nawierzchni będzie tylko połowicznym działaniem, nie mogącym zagwarantować powstania pięknego placu miejskiego.
Ściany wnętrz urbanistycznych mają także niebagatelne znaczenie funkcjonalne, gdyż zabudowa okalająca place umożliwia ich „życie” i jest bardzo ważnym czynnikiem ich atrakcyjności. Kluczową sprawą jest zapewnienie usług centrotwórczych – zwłaszcza gastronomii i innych miejsc skupiających ludzi. Kameralne place i skwery są idealnym miejscem dla lokalizacji ogródków kawiarnianych, dając możliwość wyjścia ze stolikami w przestrzeń publiczną, dzięki czemu plac staje się atrakcyjnym miejscem spotkań. Funkcja okalającej zabudowy powinna odpowiadać zakładanemu charakterowi placu.
Ściany urbanistyczne są także bardzo istotne w przypadku skwerów i parków. Założenia parkowe właściwie obramione zabudową są bardziej atrakcyjne z punktu widzenia estetyki jak też cieszą się większą popularnością użytkowników. Istotnym czynnikiem jest tutaj poczucie bezpieczeństwa, które daje bliskość zabudowy. Badania dowodzą, że człowiek czuje się bezpiecznie w parku, w którym z każdego miejsca widzi jego koniec. A koniec widoczny jest wtedy, gdy zza drzew wyłania się odpowiednio wysoka zabudowa, stanowiąca “ścianę” parku bądź skweru.
Autor: Tomasz Zaborowski
